Hesperian Health Guides
मलेरिया
मलेरिया विशेष गरी रात्रिकालिन समयमा टोक्ने एनोफिलिस (Anopheles) भनिने लामखुट्टेको टोकाईबाट प्लाज्मोडियम (Plasmodium) नामक परजीवीबाट मानिसमा सरेपछि हुन्छ । सामान्य अबस्थाको मलेरिया (uncomplicated मलेरिया भनिने) को धेरैजसो बिरामीको हकमा ज्वरो र जाडो (chills) को चक्र असहज भएपनि उपचार गरेमा केहि दिनमा हराएर जान्छ । तर उपचार नगरिएको खण्डमा भने मलेरिया छिट्टै नै खतरनाक हुन जान्छ । यसैलाई नै गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) भनिन्छ । मलेरिया हुने क्षेत्रमा कसैलाई कारण थाहा नहुने किसिमको ज्वरो आएमा रगतको परिक्षणको लागि स्वास्थ्य केन्द्रमा गईहाल्नुपर्छ । परिक्षणबाट मलेरिया देखिएमा वा परिक्षण उपलब्ध नभएपनि स्वास्थ्य कार्यकर्तालाई मलेरियाको आशंका लागेमा तुरुन्तै त्यसको औषधिबाट उपचार सुरु गरिहाल्नुपर्छ ।
फरक किसिमका परजीवीहरुबाट falciparum, vivax र अन्य किसिमको मलेरिया हुने गर्छ । स्वास्थ्य निकायहरुलाई कुन ठाउँमा कुन प्रकारका मलेरिया पाईन्छन् र कुन औषधिहरुले राम्रोसँग काम गर्छन् भन्ने जानकारी हुन्छ । औषधिको प्रयोग नगरिएको खण्डमा मलेरिया फेरि पनि धेरै पटक देखिन सक्छ किनकी यसका परजीवीहरु बिरामीको कलेजोमा रहेका हुन्छन् । औषधिहरुले भने परजीवीहरुलाई मारेर निको हुन मद्दत गर्छन् ।
साना शिशु, ५ बर्ष मुनिका बालबालिका, गर्भवती महिला, एचआईभी भएका मानिसहरुलाई मलेरिया खतरनाक हुन्छ । गर्भाबस्था वा एचआईभी वा अन्य कुनै स्वास्थ्य समस्याले गर्दा शरिरले संक्रमणसँग लड्न नसक्दा मलेरिया हुने वा गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) बिकसित हुने सम्भाबना बढी हुन्छ ।
विषयसूची
सामान्य अबस्थाको मलेरिया (Uncomplicated malaria)
मलेरियाको धेरैजसो देखिने लक्षण भनेको ज्वरो हो । ज्वरो आउने जाने गरिरहन्छ र प्रत्येक चोटी कडा चिसो (chills) ले पनि पछ्याउँछ । कहिंलेकाहिं ज्वरो कम हुने र पसिना आउने हुन्छ । तथापि मलरियाको धेरैजसो घटनाहरुमा यहि रुप नहुन पनि सक्छ । अन्य लक्षणहरु पनि देखिन्छन्, तर सबैलाई भने हुँदैन र ति अन्य रोगका पनि लक्षण हुन सक्छन् ।
सामान्य अवस्थाको मलेरिया (uncomplicated malaria) का लक्षणहरु
- ज्वरो मध्यम भएपनि बढी नै हुन्छ, १०२ डिग्रि फरेनईट (३९ डिग्रि सेन्टिग्रेड) वा बढी
- चिसो (chills) र पसिना आउने (sweats)
- टाउको दुख्ने र शरिर दुख्ने
- वाकवाकी, बान्ता, भोक नलाग्नु
- रक्तअल्पताको कारणले पहेंलोपन र कमजोरी
- मध्यम (mild) जन्डिस (आँखाको सेतो भाग पहेंलो हुनु वा गोरो छाला भएको ब्यक्ती पहेंलो हुनु)
- Spleen बढ्नु (स्वास्थ्य कार्यकर्ताले पेटको जाँचबाट यसको महशुस गर्दछन् )
मलेरिया भए नभएको रगतको परिक्षणबाट टुङ्गो लाग्छ । कुनै मलेरिया परिक्षणको लागि सुक्ष्मदर्शक यन्त्र चाहिए पनि समूदाय स्तरका धेरैजसो स्वास्थ्य कार्यकर्ताले एक थोपा रगत मात्र चाहिने rapid test kits को प्रयोग गर्छन् । उपचार नगरिएमा केहि बर्षसम्म नै धेरैपटक ज्वरो र जाडो (chills) हुने हुनाले हालैका केहि महिनाहरुमा पनि त्यस्तै लक्षण देखिए नदेखिएको बारेमा सोध्नुपर्छ ।
सामान्य अवस्थाको मलेरिया (uncomplicated malaria) को उपचार
रगतको परिक्षणले मलेरिया देखाएमा वा रगतको परिक्षण उपलब्ध नभएपनि मलेरिया भएको आशंका गर्ने भरपर्दो कारण भएमा मलेरियाको औषधिको सुरुवात गरिहाल्नुपर्छ । विशेषगरी P. falciparum मलेरिया भएको क्षेत्रमा तुरुन्तै उपचार गरिहाल्नुपर्ने हुन्छ । लामखुट्टेको माध्यमबाट मलेरिया अरुमा पनि सर्ने कारणले गर्दा बिरामी मानिसको उपचार गरिहालेमा अरु ब्यक्तिमा संक्रमण फैलिनबाट जोगिन्छ ।
स्थानिय स्वास्थ्य निकायहरुले कुन औषधिको सिफारिस गरेका छन् भन्ने कुरा जान्नुपर्छ । कुनै क्षेत्रमा पहिले प्रयोगमा रहेका औषधिहरुसँग मलेरियाको प्रतिरोध क्षमता बिकास भईसकेको हुन्छ । यसको अर्थ पहिले मलेरियाको रोकथाम वा उपचारमा प्रभावकारी रहेको कुनै औषधि अब थप काम नगर्ने हुन्छ । कुनै एक क्षेत्रमा मलेरिया निको पारेको औषधि अर्को क्षेत्रमा पाईने मलेरियालाई निको पार्न सक्छ भन्ने हुँदैन ।
मलेरियाको बिरामीलाई ज्वरो आउने, बान्ता हुने वा झाडापखाला पनि भएमा पुनर्जलिय झोल (rehydration drink) लिने, आराम गर्ने, स्वच्छ पानी र सूप पिउने गर्नुपर्छ ।
विशेष ध्यान दिनुपर्ने कुरा ! राम्रो महशुस हुन थाले पनि तोकिएको अबधिसम्मकै सबै औषधिको प्रयोग गर्नुपर्छ । औषधि लिन छोडेको खण्डमा मलेरिया फेरि देखिने र औषधिले फेरि काम नगर्न सक्छ ।
 |
आफ्नो सबै औषधि खाएकी महिला निको भैसकेकि छन् । | आफ्नो सबै औषधि नखाएकी महिला भने अझै पनि ओछ्यानमै बिरामी छिन् । |
 |
मलेरियाको कारणले गर्भवती महिला र बच्चामा देखिने रक्तअल्पता
मलेरियाको उपचार नगरिएको खण्डमा यसले रक्तअल्पता अर्थात एनेमिया (रगतमा आईरनको कमी) हुन्छ । थकाई, कमजोरी र सास छिटो छिटो लिनुपर्ने (shortness of breath) यसका लक्षणहरु हुन् । रक्तअल्पता बिशेषगरी गर्भावस्था र साना बालबालिकाहरुको लागि हानिकारक हुन्छ । गर्भावस्थामा मलेरियासँगै रक्तअल्पताको कारणले गर्दा शिशुको जन्म छिटो हुने, सानो शिशु जन्मिने र बच्चा जन्मँदा हुने रक्तश्रावले झनै खतरा निम्त्याउले हुन्छ ।
कहिलेकाहीं मलेरियाले ज्वरो आउने, जाडो हुने (chills) वा बिरामीलाई हुने अन्य कुनै पनि खालको लक्षणहरु नहुन सक्छ । तर कुनै क्षेत्रमा मलेरिया देखिएको छ र बच्चा वा गर्भवती महिलालाई रक्तअल्पता (anemia) छ भने मलेरियाको पनि जाँच गराईहाल्नुपर्छ । आईरन पाईने खानेकुरा प्रशस्त मात्रामा नखाएको कारणले रक्तअल्पता भएको भए त्यस्तो खानेकुराहरु खानुपर्छ । तर मलेरियाको कारणले भएको हो भने रक्तअल्पता झनै खराब भई थप हानी नहुन दिनका लागि जतिसक्दो चाँडो मलेरियाको औषधोपचार गर्नुपर्छ ।
मलेरिया धेरै भएको क्षेत्रमा गर्भवती महिलाले मलेरियाको रोकथामको लागि sulfadoxine + pyrimethamine लिनुपर्छ । गर्भावस्थामा स्वास्थ्य संस्थामा गरिने नियमित चेकजाँचका क्रममा यसलाई दिने गरिन्छ । गर्भावस्थाको पहिलो ३ महिनामा भने दिनुहुँदैन, तर त्यसपछि भने गर्भावस्था भरी ३ पटक दिनुपर्छ ।
रक्तअल्पताको लक्षणहरु
- jगिजा र आँखाको ढकनीको भित्रि भाग पहेंलो हुनु
- कमजोरी
- थकान
- रिगंटा लाग्नु
- सास फेर्न गार्हो हुनु
- मुटुको धड्कन बढ्नु
रक्तअल्पताको परिक्षणको लागि रगतको जाँच गरिन्छ ।
गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria)
सामान्य अवस्थाको मलेरिया (uncomplicated malaria) को उपचार नगरिएमा वा छिट्टै नगरिएमा गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) बिकसित हुन्छ । कसैको मलेरिया “Plasmodium falciparum” (P. falciparum) नामक परजीवीबाट भएको खण्डमा गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) हुने सम्भावना बढी हुन्छ । गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) भएको ब्यक्तिलाई अस्पतालमा राम्रो उपचार चाहिन्छ । गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) भएमा बिशेषगरी दिमागमा यो फैलिन्छ (यो अबस्थालाई “सेरेब्रल मलेरिया”) र १-२ दिनमा नै मृत्यु हुन्छ ।
गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) को खतरापूर्ण लक्षणहरु
- बस्न र उभिन पनि नसक्ने गरी कमजोर हुनु, सावधान भएर बस्न नसक्नु
- मानसिक भ्रम हुनु (mental confusion), convulsions, वा सचेतना हराउनु
- पटक पटक वान्ता आउनु, पिउन वा खाजा पनि खान नसक्नु
- छिटो छिटो सास लिनु वा सास लिन पनि कठीन हुनु
- न्यून रक्तचाप वा अन्य shock का लक्षणहरु ।
- मृगौला काम गर्न छोड्न थाल्ने हुनाले पिसाबमा कमी आउनु वा पिसाब कालो (dark) हुनु
स्वास्थ्य कार्यकर्ताले निम्न कुराको लागि रगत र पिसावको पनि जाँच गर्दछन्:
- रक्तअल्पता (रगतमा आईरनको मात्रामा कमी)
- पिसाबमा हेमोग्लोबिन
- रगतमा चिनि (ग्लुकोज) को मात्रामा कमी
गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) को उपचार
गम्भिर प्रकृतिको मलेरिया (severe malaria) भएको कुनै वयस्क र बच्चालाई नशामा वा मांशपेशिमा सूई लगाएर २४ घन्टा वा बढीसम्म artesunate दिनको लागि उच्च प्रविधिको तालिम प्राप्त स्वास्थ्यकर्मी चाहिन्छ । त्यसैले यसको उपचार हुने अस्पताल नजिकै नभएमा अस्पताल पुगुन्जेल सम्मको लागि तालिम प्राप्त स्थानीय स्वास्थ्य कार्यकर्ताले artesunate वा quinine को सुई लगाएर सहयोग गर्न सक्छन् । artesunate को सुई उपलब्ध नभएमा ६ बर्ष मुनिका बालबालिकालाई मलद्वारमा Artesunate क्याप्सुल दिने गरिन्छ । आकस्मिक उपचारले मलेरियाको उपचार हुन नसक्ने भएकोले ३ दिन वा बढी समयसम्मको थप खाने औषधि आबश्यक पर्छ ।
मलेरियाको रोकथाम
मलेरियाको रोकथामको लागि कुनै खोप छैन । मलेरियाको उपचारमा प्रयोग हुने औषधीहरु नै विशेषगरी मानिसहरु एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा भ्रमण गर्दा कहिलेकाहिं रोकथामको लागि प्रयोग गर्ने गरिन्छ । रोकथामको लागि प्रयोग हुने औषधिको डोज दैनिक, साप्ताहिक वा मासिक हुनसक्छ । केहि देशहरुमा गर्भावस्थाको अन्तिम ६ महिनामा मलेरियाको रोकथामको लागि औषधिहरुको प्रयोग गर्नु उपयोगी हुन्छ (हेर्नुहोस् sulfadoxine + pyrimethamine, पृष्ठ ३६)। वर्षा याममा मात्रा मलेरिया देखिने देशहरुमा भने प्रत्येक वर्ष त्यस अवधिमा कार्यक्रम मार्फत मलेरिया रोकथामको औषधिहरु बच्चाहरुलाई दिने गरिन्छ ।
किटनाशक विषादीबाट प्रशोधित झुलभित्र सुत्नु नै मलेरिया रोकथामको उत्तम उपायहरु मध्येको एक हो । यस्ता झुलहरु एक वा एकभन्दा वढी किटनाशक विषादीबाट प्रशोधन गरिएका हुन्छन् जुन मलेरियाबाट प्रभावित हुनुको तुलनामा सापेक्षिक रुपमा सुरक्षित नै मानिन्छन् । मलेरिया र लामखुट्टेबाट सर्ने अन्य रोगहरुबाट जोगिन झुलहरुको उपयोग मा थप जानकारी दिईएको छ ।
समूदायका धेरैजसो घरहरुलाई समाबेश गर्ने गरी निशुल्कः रुपमा किटनाशक विषादीबाट प्रशोधित झुल वितरण गर्ने र तालिम प्राप्त कामदारबाट घरभित्र सुरक्षित विषादी छर्किने अभियानहरु सञ्चालन गरी मलेरियाको रोकथाम गर्न सकिन्छ । मलेरिया सार्ने लामखुट्टेको प्रजननमा रोक लगाउने वा तिनको फुलहरुबाट बच्चा हुनबाट रोक्ने पनि गर्न सकिन्छ । लामखुट्टेको टोकाईबाट जोगिएमा तिनबाट सर्ने रोगहरुबाट पनि बच्न सकिन्छ ।
मानिसहरुले रगत परिक्षण र औषधीहरुको खर्च वहन गर्न नसक्ने र स्वास्थ्य सेवाको पहुँचको अभाव भएको क्षेत्रमा मलेरिया वढी हुने गर्छ । कुनै एक ब्यक्तिलाई मात्र पनि मलेरिया भएसम्म स्थानीय लामखुट्टेहरुबाट अन्यलाई संक्रमण सर्न सक्छ । रोकथाम अभियानहरु सफल हुनको लागि तिनले गरिवि र अन्यायको मूल कारणहरुलाई सम्बोधन गर्दै सबैलाई उपचार उपलब्ध गराउन सक्नुपर्छ ।